Warning, /education/kstars/po/nl/docs/kstars/skycoords.docbook is written in an unsupported language. File is not indexed.
0001 <sect1 id="ai-skycoords"> 0002 <sect1info> 0003 <author 0004 ><firstname 0005 >Jason</firstname 0006 > <surname 0007 >Harris</surname 0008 > </author> 0009 </sect1info> 0010 <title 0011 >Coördinatenstelsels aan de hemel</title> 0012 <para> 0013 <indexterm 0014 ><primary 0015 >Coördinatenstelsels aan de hemel</primary> 0016 <secondary 0017 >Overzicht</secondary 0018 ></indexterm 0019 >Voor het bestuderen van het hemelgewelf is het allereerst nodig de positie van hemelobjecten vast te stellen. Om deze posities te kunnen aangeven hebben de astronomen verschillende <firstterm 0020 >coördinatenstelsels</firstterm 0021 > bedacht. Bij elk ervan hoort een coördinatenrooster geprojecteerd op de <link linkend="ai-csphere" 0022 >hemelbol</link 0023 >, analoog aan het <link linkend="ai-geocoords" 0024 >geografisch coördinatenstelsel</link 0025 > op de oppervlakte van de aardbol. De coördinatenstelsels verschillen alleen maar van elkaar door de keuze van het <firstterm 0026 >basisvlak</firstterm 0027 >, dat de hemelbol in twee gelijke helften verdeeld langs een <link linkend="ai-greatcircle" 0028 >grootcirkel</link 0029 > (het basisvlak van het geografische stelsel is het equatorvlak van de aarde). Elk coördinatenstelsel wordt genoemd naar het basisvlak dat wordt gebruikt. </para> 0030 0031 <sect2 id="equatorial"> 0032 <title 0033 >Het Equatoriale coördinatenstelsel</title> 0034 <indexterm 0035 ><primary 0036 >Coördinatenstelsels aan de hemel</primary> 0037 <secondary 0038 >Equatoriale coördinaten</secondary 0039 ><seealso 0040 >Hemelequator</seealso 0041 > <seealso 0042 >Hemelpolen</seealso 0043 > <seealso 0044 >Geografisch coördinatenstelsel</seealso 0045 > </indexterm> 0046 <indexterm 0047 ><primary 0048 >Rechte Klimming</primary 0049 ><see 0050 >Equatoriale coördinaten</see 0051 ></indexterm> 0052 <indexterm 0053 ><primary 0054 >Declinatie</primary 0055 ><see 0056 >Equatoriale coördinaten</see 0057 ></indexterm> 0058 0059 <para 0060 >Het <firstterm 0061 >equatoriale coördinatenstelsel</firstterm 0062 > is misschien wel het meest gebruikte coördinatenstelsel aan de hemel. Het lijkt ook het meest op het <link linkend="ai-geocoords" 0063 >geografische coördinatenstelsel</link 0064 >, omdat beide stelsels hetzelfde basisvlak hebben, en dus ook dezelfde polen. De projectie van de aardse equator (evenaar) op de hemelbol heet de <link linkend="ai-cequator" 0065 >Hemelequator</link 0066 >. Op dezelfde manier heten de projecties van de geografische polen op de hemelbol de <link linkend="ai-cpoles" 0067 >Hemelpolen</link 0068 >. </para 0069 ><para 0070 >Echter, er is een groot verschil tussen de equatoriale- en geografische coördinatenstelsels: het geografische stelsel is gekoppeld aan de aarde, het draait met de aarde mee. Het equatoriale stelsel is gekoppeld aan de sterren<footnote id="fn-precess" 0071 ><para 0072 >In werkelijkheid zijn de equatoriale coördinaten niet echt aan de vaste sterren gekoppeld. Zie <link linkend="ai-precession" 0073 >precessie</link 0074 >. En ook, als de <link linkend="ai-hourangle" 0075 >uurhoek</link 0076 > wordt gebruikt in plaats van de Rechte Klimming, dan is het equatoriale stelsel aan de aarde gekoppeld, en niet aan de vaste sterren.</para 0077 ></footnote 0078 >, zodat het mee lijkt te draaien met de sterren langs de hemel, maar natuurlijk is het de aarde die onder de vaste sterrenhemel draait. </para 0079 ><para 0080 >De hoekmaat in het equatoriale stelsel die overeenkomt met de breedte in het geografische stelsel heet <firstterm 0081 >Declinatie</firstterm 0082 > (afgekort Dec). Dit is de hoekafstand van (het middelpunt van) een object tot de hemelequator, van -90 (zuidelijke hemelpool) tot +90 graden (noordelijke hemelpool). De hoekmaat die overeenkomt met de lengte op aarde heet de <firstterm 0083 >Rechte Klimming</firstterm 0084 > (afgekort <acronym 0085 >RK</acronym 0086 >). Dit is de hoekafstand gemeten langs de equator, vanaf het <link linkend="ai-equinox" 0087 >lentepunt</link 0088 >, in oostelijke richting, tot aan de declinatiecirkel die door het (middelpunt van het) object gaat. Anders dan de lengte wordt de Rechte Klimming gewoonlijk uitgedrukt in uren in plaats van graden, omdat er een nauw verband bestaat tussen de schijnbare rotatie van het equatoriale coördinatenstelsel en de <link linkend="ai-sidereal" 0089 >sterretijd</link 0090 >, en de <link linkend="ai-hourangle" 0091 >uurhoek</link 0092 >. Aangezien de sterrenhemel in 24 uur een keer ronddraait (360 graden), komen elke 15 graden overeen met 1 uur Rechte Klimming (360 graden komen overeen met 24 uur). </para> 0093 <para 0094 >De equatoriale coördinaten voor deep-sky objecten (buiten ons eigen melkwegstelsel) en sterren veranderen niet merkbaar gedurende korte tijdsperioden, omdat zij niet worden beïnvloed door de <firstterm 0095 >dagelijkse beweging</firstterm 0096 > (van de sterrenhemel rond de aarde). Maar, merk op dat deze beweging <link linkend="ai-sidereal" 0097 >1 sterrendag</link 0098 > duurt, en niet een zonnedag). Deze coördinaten zijn geschikt voor het maken van catalogi van sterren en deep-sky-objecten. Dit geldt ook voor <firstterm 0099 >Galactische coördinaten</firstterm 0100 >, maar die zijn hier minder handig. Er zijn echter effecten die er de oorzaak van zijn dat de RK en Dec van objecten met de tijd veranderen, namelijk <link linkend="ai-precession" 0101 >Precessie</link 0102 > en <firstterm 0103 >Nutatie</firstterm 0104 >, en de <firstterm 0105 >Eigen beweging</firstterm 0106 >, waarvan het laatste erg klein is. Equatoriale coördinaten worden dus algemeen opgegeven voor een bepaalde <link linkend="ai-epoch" 0107 >epoche</link 0108 >, om rekening te kunnen houden met precessie. Veel voorkomende epoches zijn J2000.0 (<link linkend="ai-julianday" 0109 >Juliaans jaar</link 0110 > 2000) en B1950.0 (<firstterm 0111 >Besseliaans jaar</firstterm 0112 > 1950) (Noot vertaler: Het Besseliaans jaar is thans verouderd, waarom dat hier wordt genoemd is mij een raadsel). </para> 0113 </sect2> 0114 0115 <sect2 id="horizontal"> 0116 <title 0117 >Het Horizontale coördinatenstelsel</title> 0118 0119 <indexterm 0120 ><primary 0121 >Coördinatenstelsels aan de hemel</primary> 0122 <secondary 0123 >Horizontale coördinaten</secondary 0124 ><seealso 0125 >Horizon</seealso 0126 > <seealso 0127 >Zenit</seealso 0128 > </indexterm> 0129 <indexterm 0130 ><primary 0131 >Azimut</primary 0132 ><see 0133 >Horizontale coördinaten</see 0134 ></indexterm> 0135 <indexterm 0136 ><primary 0137 >Hoogte</primary 0138 ><see 0139 >Horizontale coördinaten</see 0140 ></indexterm> 0141 <para 0142 >In het horizontale coördinatenstelsel wordt de lokale <link linkend="ai-horizon" 0143 >horizon</link 0144 > van de waarnemer gebruikt als basisvlak. Dit vlak verdeelt de hemelbol eenvoudig in een bovenste halve bol, die zichtbaar is, en een onderste die niet zichtbaar is (omdat de aarde dat verhindert). De pool van de bovenste halve bol heet <link linkend="ai-zenith" 0145 >Zenit</link 0146 >. De pool van de onderste halve bol heet <firstterm 0147 >nadir</firstterm 0148 >. De hoekafstand van (het middelpunt van) een object tot de horizon heet de <firstterm 0149 >Hoogte</firstterm 0150 > (afgekort hgte). De hoekafstand van een object, gemeten langs de horizon vanaf het Noordpunt tot aan de meridiaan (door het middelpunt) van het object, in oostelijke richting, heet <firstterm 0151 >Azimut</firstterm 0152 >. (afgekort az). Het azimut is dus de richting waarin het object wordt gezien. Het horizontale coördinatenstelsel wordt ook wel eens het hgte/az-coördinatenstelsel genoemd. </para 0153 ><para 0154 >Het horizontale coördinatenstelsel is gekoppeld aan de aarde, en niet aan de sterrenhemel. Daarom veranderen de hoogte en het azimut van een object met de tijd, als het object zich lijkt te verplaatsen aan de hemel. (Denk aan de dagelijkse beweging van de zon). Bovendien, omdat voor u het horizontale stelsel gebaseerd is op uw eigen lokale horizon, zal hetzelfde object op verschillende plaatsen op aarde, op hetzelfde tijdstip, niet op dezelfde hoogte en in dezelfde richting (azimut) worden gezien (hierop berust de astronomische plaatsbepaling). </para 0155 ><para 0156 >Horizontale coördinaten zijn erg nuttig voor het bepalen van de tijdstippen dat een object opkomt of ondergaat. Op die momenten is de hoogte van het object namelijk = 0. (Bij opkomst is dan het azimut < 180 graden, bij ondergang > 180 graden). </para> 0157 </sect2> 0158 0159 <sect2 id="ecliptic"> 0160 <title 0161 >Het Ecliptische coördinatenstelsel</title> 0162 0163 <indexterm 0164 ><primary 0165 >Coördinatenstelsels aan de hemel</primary> 0166 <secondary 0167 >Ecliptische coördinaten</secondary> 0168 <seealso 0169 >Ecliptica</seealso> 0170 </indexterm> 0171 <para 0172 >Het basisvlak van het ecliptische coördinatenstelsel is de <link linkend="ai-ecliptic" 0173 >ecliptica</link 0174 >. De ecliptica is de schijnbare baan van de zon langs de hemel gedurende een jaar. Het is ook de projectie van het baanvlak van de aarde op de hemelbol. De breedtehoek wordt de <firstterm 0175 >ecliptische breedte</firstterm 0176 > genoemd, en de lengtehoek de <firstterm 0177 >ecliptische lengte</firstterm 0178 >. Net zoals de Rechte Klimming in het equatoriale stelsel wordt de astronomische lengte gemeten vanaf het <link linkend="ai-equinox" 0179 >lentepunt</link 0180 >, in oostelijke richting. </para 0181 ><para 0182 >Wat is het nut van een dergelijk coördinatenstelsel denkt u? Als u denkt dat het is voor het in kaart brengen van de objecten in het zonnestelsel, dan heeft u goed gedacht! Alle planeten (behalve Pluto) draaien hun rondjes rondom de zon in ten naaste bij hetzelfde vlak, dus zien we ze steeds in de buurt van de ecliptica (dat is: ze hebben altijd een kleine astronomische breedte). </para> 0183 </sect2> 0184 0185 <sect2 id="galactic"> 0186 <title 0187 >Het Galactische coördinatenstelsel</title> 0188 0189 <indexterm 0190 ><primary 0191 >Coördinatenstelsels aan de hemel</primary> 0192 <secondary 0193 >Galactische coördinaten</secondary> 0194 </indexterm> 0195 <para> 0196 <indexterm 0197 ><primary 0198 >Melkweg</primary 0199 ></indexterm 0200 > In het galactische coördinatenstelsel is het vlak van de <firstterm 0201 >Melkweg</firstterm 0202 > de basis. De breedtehoek heet de <firstterm 0203 >Galactische breedte</firstterm 0204 >, en de lengtehoek de <firstterm 0205 >Galactische lengte</firstterm 0206 >. Dit coördinatenstelsel is handig voor de bestudering van de Melkweg zelf. Bijvoorbeeld, misschien wilt u weten hoe de sterdichtheid (aantal sterren in een bepaald volume) afneemt met de galactische breedte, dus hoe afgeplat de schijf van de Melkweg is. </para> 0207 </sect2> 0208 </sect1>