Warning, /education/kstars/po/nl/docs/kstars/skycoords.docbook is written in an unsupported language. File is not indexed.

0001 <sect1 id="ai-skycoords">
0002 <sect1info>
0003 <author
0004 ><firstname
0005 >Jason</firstname
0006 > <surname
0007 >Harris</surname
0008 > </author>
0009 </sect1info>
0010 <title
0011 >Coördinatenstelsels aan de hemel</title>
0012 <para>
0013 <indexterm
0014 ><primary
0015 >Coördinatenstelsels aan de hemel</primary>
0016 <secondary
0017 >Overzicht</secondary
0018 ></indexterm
0019 >Voor het bestuderen van het hemelgewelf is het allereerst nodig de positie van hemelobjecten vast te stellen. Om deze posities te kunnen aangeven hebben de astronomen verschillende <firstterm
0020 >coördinatenstelsels</firstterm
0021 > bedacht. Bij elk ervan hoort een coördinatenrooster geprojecteerd op de <link linkend="ai-csphere"
0022 >hemelbol</link
0023 >, analoog aan het <link linkend="ai-geocoords"
0024 >geografisch coördinatenstelsel</link
0025 > op de oppervlakte van de aardbol. De coördinatenstelsels verschillen alleen maar van elkaar door de keuze van het <firstterm
0026 >basisvlak</firstterm
0027 >, dat de hemelbol in twee gelijke helften verdeeld langs een <link linkend="ai-greatcircle"
0028 >grootcirkel</link
0029 > (het basisvlak van het geografische stelsel is het equatorvlak van de aarde). Elk coördinatenstelsel wordt genoemd naar het basisvlak dat wordt gebruikt. </para>
0030 
0031 <sect2 id="equatorial">
0032 <title
0033 >Het Equatoriale coördinatenstelsel</title>
0034 <indexterm
0035 ><primary
0036 >Coördinatenstelsels aan de hemel</primary>
0037 <secondary
0038 >Equatoriale coördinaten</secondary
0039 ><seealso
0040 >Hemelequator</seealso
0041 > <seealso
0042 >Hemelpolen</seealso
0043 > <seealso
0044 >Geografisch coördinatenstelsel</seealso
0045 > </indexterm>
0046 <indexterm
0047 ><primary
0048 >Rechte Klimming</primary
0049 ><see
0050 >Equatoriale coördinaten</see
0051 ></indexterm>
0052 <indexterm
0053 ><primary
0054 >Declinatie</primary
0055 ><see
0056 >Equatoriale coördinaten</see
0057 ></indexterm>
0058 
0059 <para
0060 >Het <firstterm
0061 >equatoriale coördinatenstelsel</firstterm
0062 > is misschien wel het meest gebruikte coördinatenstelsel aan de hemel. Het lijkt ook het meest op het <link linkend="ai-geocoords"
0063 >geografische coördinatenstelsel</link
0064 >, omdat beide stelsels hetzelfde basisvlak hebben, en dus ook dezelfde polen. De projectie van de aardse equator (evenaar) op de hemelbol heet de <link linkend="ai-cequator"
0065 >Hemelequator</link
0066 >. Op dezelfde manier heten de projecties van de geografische polen op de hemelbol de <link linkend="ai-cpoles"
0067 >Hemelpolen</link
0068 >. </para
0069 ><para
0070 >Echter, er is een groot verschil tussen de equatoriale- en geografische coördinatenstelsels: het geografische stelsel is gekoppeld aan de aarde, het draait met de aarde mee. Het equatoriale stelsel is gekoppeld aan de sterren<footnote id="fn-precess"
0071 ><para
0072 >In werkelijkheid zijn de equatoriale coördinaten niet echt aan de vaste sterren gekoppeld. Zie <link linkend="ai-precession"
0073 >precessie</link
0074 >. En ook, als de <link linkend="ai-hourangle"
0075 >uurhoek</link
0076 > wordt gebruikt in plaats van de Rechte Klimming, dan is het equatoriale stelsel aan de aarde gekoppeld, en niet aan de vaste sterren.</para
0077 ></footnote
0078 >, zodat het mee lijkt te draaien met de sterren langs de hemel, maar natuurlijk is het de aarde die onder de vaste sterrenhemel draait. </para
0079 ><para
0080 >De hoekmaat in het equatoriale stelsel die overeenkomt met de breedte in het geografische stelsel heet <firstterm
0081 >Declinatie</firstterm
0082 > (afgekort Dec). Dit is de hoekafstand van (het middelpunt van) een object tot de hemelequator, van -90 (zuidelijke hemelpool) tot +90 graden (noordelijke hemelpool). De hoekmaat die overeenkomt met de lengte op aarde heet de <firstterm
0083 >Rechte Klimming</firstterm
0084 > (afgekort <acronym
0085 >RK</acronym
0086 >). Dit is de hoekafstand gemeten langs de equator, vanaf het <link linkend="ai-equinox"
0087 >lentepunt</link
0088 >, in oostelijke richting, tot aan de declinatiecirkel die door het (middelpunt van het) object gaat. Anders dan de lengte wordt de Rechte Klimming gewoonlijk uitgedrukt in uren in plaats van graden, omdat er een nauw verband bestaat tussen de schijnbare rotatie van het equatoriale coördinatenstelsel en de <link linkend="ai-sidereal"
0089 >sterretijd</link
0090 >, en de <link linkend="ai-hourangle"
0091 >uurhoek</link
0092 >. Aangezien de sterrenhemel in 24 uur een keer ronddraait (360 graden), komen elke 15 graden overeen met 1 uur Rechte Klimming (360 graden komen overeen met 24 uur). </para>
0093 <para
0094 >De equatoriale coördinaten voor deep-sky objecten (buiten ons eigen melkwegstelsel) en sterren veranderen niet merkbaar gedurende korte tijdsperioden, omdat zij niet worden beïnvloed door de <firstterm
0095 >dagelijkse beweging</firstterm
0096 > (van de sterrenhemel rond de aarde). Maar, merk op dat deze beweging  <link linkend="ai-sidereal"
0097 >1 sterrendag</link
0098 > duurt, en niet een zonnedag). Deze coördinaten zijn geschikt voor het maken van catalogi van sterren en deep-sky-objecten. Dit geldt ook voor <firstterm
0099 >Galactische coördinaten</firstterm
0100 >, maar die zijn hier minder handig. Er zijn echter effecten die er de oorzaak van zijn dat de RK en Dec van objecten met de tijd veranderen, namelijk <link linkend="ai-precession"
0101 >Precessie</link
0102 > en <firstterm
0103 >Nutatie</firstterm
0104 >, en de <firstterm
0105 >Eigen beweging</firstterm
0106 >, waarvan het laatste erg klein is. Equatoriale coördinaten worden dus algemeen opgegeven voor een bepaalde <link linkend="ai-epoch"
0107 >epoche</link
0108 >, om rekening te kunnen houden met precessie. Veel voorkomende epoches zijn J2000.0 (<link linkend="ai-julianday"
0109 >Juliaans jaar</link
0110 > 2000) en B1950.0 (<firstterm
0111 >Besseliaans jaar</firstterm
0112 > 1950) (Noot vertaler: Het Besseliaans jaar is thans verouderd, waarom dat hier wordt genoemd is mij een raadsel).  </para>
0113 </sect2>
0114 
0115 <sect2 id="horizontal">
0116 <title
0117 >Het Horizontale coördinatenstelsel</title>
0118 
0119 <indexterm
0120 ><primary
0121 >Coördinatenstelsels aan de hemel</primary>
0122 <secondary
0123 >Horizontale coördinaten</secondary
0124 ><seealso
0125 >Horizon</seealso
0126 > <seealso
0127 >Zenit</seealso
0128 > </indexterm>
0129 <indexterm
0130 ><primary
0131 >Azimut</primary
0132 ><see
0133 >Horizontale coördinaten</see
0134 ></indexterm>
0135 <indexterm
0136 ><primary
0137 >Hoogte</primary
0138 ><see
0139 >Horizontale coördinaten</see
0140 ></indexterm>
0141 <para
0142 >In het horizontale coördinatenstelsel wordt de lokale <link linkend="ai-horizon"
0143 >horizon</link
0144 > van de waarnemer gebruikt als basisvlak. Dit vlak verdeelt de hemelbol eenvoudig in een bovenste halve bol, die zichtbaar is, en een onderste die niet zichtbaar is (omdat de aarde dat verhindert). De pool van de bovenste halve bol heet <link linkend="ai-zenith"
0145 >Zenit</link
0146 >. De pool van de onderste halve bol heet <firstterm
0147 >nadir</firstterm
0148 >. De hoekafstand van (het middelpunt van) een object tot de horizon heet de <firstterm
0149 >Hoogte</firstterm
0150 > (afgekort hgte). De hoekafstand van een object, gemeten langs de horizon vanaf het Noordpunt tot aan de meridiaan (door het middelpunt) van het object, in oostelijke richting, heet <firstterm
0151 >Azimut</firstterm
0152 >. (afgekort az). Het azimut is dus de richting waarin het object wordt gezien. Het horizontale coördinatenstelsel wordt ook wel eens het hgte/az-coördinatenstelsel genoemd. </para
0153 ><para
0154 >Het horizontale coördinatenstelsel is gekoppeld aan de aarde, en niet aan de sterrenhemel. Daarom veranderen de hoogte en het azimut van een object met de tijd, als het object zich lijkt te verplaatsen aan de hemel. (Denk aan de dagelijkse beweging van de zon). Bovendien, omdat voor u het horizontale stelsel gebaseerd is op uw eigen lokale horizon, zal hetzelfde object op verschillende plaatsen op aarde, op hetzelfde tijdstip, niet op dezelfde hoogte en in dezelfde richting (azimut) worden gezien (hierop berust de astronomische plaatsbepaling). </para
0155 ><para
0156 >Horizontale coördinaten zijn erg nuttig voor het bepalen van de tijdstippen dat een object opkomt of ondergaat. Op die momenten is de hoogte van het object namelijk = 0. (Bij opkomst is dan het azimut &lt; 180 graden, bij ondergang &gt; 180 graden). </para>
0157 </sect2>
0158 
0159 <sect2 id="ecliptic">
0160 <title
0161 >Het Ecliptische coördinatenstelsel</title>
0162 
0163 <indexterm
0164 ><primary
0165 >Coördinatenstelsels aan de hemel</primary>
0166 <secondary
0167 >Ecliptische coördinaten</secondary>
0168 <seealso
0169 >Ecliptica</seealso>
0170 </indexterm>
0171 <para
0172 >Het basisvlak van het ecliptische coördinatenstelsel is de <link linkend="ai-ecliptic"
0173 >ecliptica</link
0174 >. De ecliptica is de schijnbare baan van de zon langs de hemel gedurende een jaar. Het is ook de projectie van het baanvlak van de aarde op de hemelbol. De breedtehoek wordt de <firstterm
0175 >ecliptische breedte</firstterm
0176 > genoemd, en de lengtehoek de <firstterm
0177 >ecliptische lengte</firstterm
0178 >. Net zoals de Rechte Klimming in het equatoriale stelsel wordt de astronomische lengte gemeten vanaf het <link linkend="ai-equinox"
0179 >lentepunt</link
0180 >, in oostelijke richting. </para
0181 ><para
0182 >Wat is het nut van een dergelijk coördinatenstelsel denkt u? Als u denkt dat het is voor het in kaart brengen van de objecten in het zonnestelsel, dan heeft u goed gedacht! Alle planeten (behalve Pluto) draaien hun rondjes rondom de zon in ten naaste bij hetzelfde vlak, dus zien we ze steeds in de buurt van de ecliptica (dat is: ze hebben altijd een kleine astronomische breedte). </para>
0183 </sect2>
0184 
0185 <sect2 id="galactic">
0186 <title
0187 >Het Galactische coördinatenstelsel</title>
0188 
0189 <indexterm
0190 ><primary
0191 >Coördinatenstelsels aan de hemel</primary>
0192 <secondary
0193 >Galactische coördinaten</secondary>
0194 </indexterm>
0195 <para>
0196 <indexterm
0197 ><primary
0198 >Melkweg</primary
0199 ></indexterm
0200 > In het galactische coördinatenstelsel is het vlak van de <firstterm
0201 >Melkweg</firstterm
0202 > de basis. De breedtehoek heet de <firstterm
0203 >Galactische breedte</firstterm
0204 >, en de lengtehoek de <firstterm
0205 >Galactische lengte</firstterm
0206 >. Dit coördinatenstelsel is handig voor de bestudering van de Melkweg zelf. Bijvoorbeeld, misschien wilt u weten hoe de sterdichtheid (aantal sterren in een bepaald volume) afneemt met de galactische breedte, dus hoe afgeplat de schijf van de Melkweg is. </para>
0207 </sect2>
0208 </sect1>